R^à Zò[ô:Cùcg P¦â aû^ûRðú
bûeZúd eûÁâúd KõùMâi bûeZe GK
_âcêL eûRù^÷ZòK _ûUòðö Gjûe
iÚû_^û 1885 ciòjû Wòùi´e
28ùe ùjûA[ôfûö GVûùe
ùKûfKûZû jûAùKûUðe aûeòÁeþ
Cùcg P¦â aû^ûRðú _ûUòðe _â[c
@¤l _\ùe @aiÚû_òZ ùjûA[ôùfö
ùi 1844 ciòjû @ûRòe \ò^ùe
ùKûfþKûZûe GK aâûjàY _eòaûeùe
R^à ùjûA[ôùfö Zûu _òZû
ùKûfþKûZûe Cy ^ýûdûkde
^ýûd]úg [ôùfö CùcgP¦â Lêaþ Kcþ
\ò^ c¤ùe RùY RYûgêYû IKòf
bûùa LýûZò @Rð^ Keò[ôùfö ùi
AõùeR PûfòPkYKê Lêaþ _i¦
Keê[ôùfö Z[û_ò c¤ jé\d [ôfû
Zûue iµì‰ð bûeZúdö bûeZúd
eûÁâúd KõùMâie 1885ùe
ùjûA[ôaû _â[c @]ôùag^ùe ùi
@¤l bûùa ^òaðûPòZ ùjûA[ôùfö
_ê^ü 1892ùe @ûjäûaû\ùe
ùjûA[ôaû @]ôùag^ùe c¤ ùi
@¤l _\ aRûd eLô[ôùfö ù\gùe
Pûfò[ôaû eûÁâúd @ûù¦ûk^e _âûe¸òK
_~ðýûdùe ùi MêeêZß_ì‰ð bìcòKû
^òaðûj Keò[ôùfö ùi aâòUògþ iõi\ùe
iÚû^ _ûAaûKê @ù^K[e ùPÁû
Keò[ôùf c¤ aò`k ùjûA[ôùfö Gjò
eûÁâaû\ú ù^Zûue 1906 ciòjû
RêfûA 21ùe ù\jû« ùjûA[ôfûö
KcðùlZâùe ijKcðúu ij gZîZû KûeYeê iaê KòQò VòKþ
ùjûA~òaû _ìaðeê aòMòWÿò ~ûA_ûùeö aýaiûd, _eòaj^
ùlZâùe Cy `k_ûâ¯ò ùjùf iù«ûhR^K ùja ^ûjó
geúee Acýê^òUòKê \éX Keòaû _ûAñ ùKCñ Lû\ý LûAaû Reêeú
KòQò \ò^e aòeZò _ùe _êYò cêŠ ùUKòQò Kùeû^ûö ÊûiÚý aòùghmcûù^ iað\û GK _eûcgð \ò@«ò
Kò, ù~Cñcû^ue Acýê^òUò aû ùeûM _âZòùeû]K gqò \éX [ôa ùicûù^ Kùeû^ûùe iõKâcòZ ùjaûe
@ûguû Lêaþ Kcþö ùZYê ùeûM _âZòùeû]K gqò aRûd ejòaû Reêeúö ùKûbòW iõKâcY aé¡ò icdùe
geúee Acýê^òUêKê \éX Keòaû _ûAñ ùKCñ iaê Lû\ý LûAùa, RûY«ê... _âPêe `k Gaõ _^ò_eòaû
Lû@û«ê -i_äòùc< MâjY Keòaû @ù_lû _âûKéZòK Lû\ý ùia^ ÊûiÚý _ûAñ C_Kûeúö ùi[ô_ûAñ
Lû\ýùe aòbò^Ü _âKûee `k Gaõ _^ò_eòaû @«bðìq Ke«êö _âKéZòeê còkê[ôaû `k I _^ò_eòaûùe
_âPêe _eòcûYùe bòUûcò^þ, còù^eûfè Gaõ `ûAae [ûGö GiaêKê LûAaû `kùe Acýê^òUò aé¡ò
_ûA[ûGö aòùgh Keò bòUûcò^þ-iò [ôaû `keê @]ôK Acýê^òUò còkò[ûGö Wûfò Gaõ aû\ûc -Lû\ýùe
aòbò^Ü _âKûe Wûfò iùcZ aû\ûc ù~ûM Ke«êö iêiÚ Paðò _âZòelû _âYûkúKê ic[ð^ Kùe Gaõ
_â\ûjKê jâûi Kùeö ù_âûUò^þ aýZúZ Wûfòùe bòUûcò^þ Gaõ còù^eûfè c¤ be_ìe [ûG, ~ûjû
c]êùcj @ûguûKê jâûi Keò[ûGö Lû\ýùe @fòbþ @Gfþ, aû\ûc Gaõ @^ýû^ý @^iûPýêùeùUWþ
ùZf @«bðêq Ke«êö Paðò, Pò^ò Gaõ fêY MâjYKê jâûi Ke«ê ùeûMKê ùeûKòaûKê ùjùf Paðò, fêY,
Pò^ò Gaõ Kýûùfûeú @]ôK [ôaû Lû\ýVê ~[û i¸a \ìùeA eêj«êö geúeùe Paðò, Pò^ò Gaõ fêY
bûMKê i«êkòZ eLôùf iêiÚ ejò_ûeòùaö Gjû\ßûeû jé\þ ùeûM, ùÁâûKþ, UûA_þ-2 WûAùaUòiþ Gaõ
Kâ^òKþ KòW^ú bkò ùeûM ùjaûe @ûguû c¤ Kcþö ùZYê G[ô_âZò aòùgh ¤û^ \ò@«êö
cjòkûcû^ue @<û aò§û _Qe KûeY
@ûRòKûfòe aýÉ ajêk Rúa^ bòZùe @<û aò§û iû]ûeY iciýûö _âùZýK cjòkû Gjò iciýû ù\A
MZò KeêQ«òö @ûNûZ, IR^ò@û Rò^òh CVûAaû, @]ôK icd ^AñKò Kûc Keòaû, ùMûUòG RûMûùe
@]ôK icd aiò ejòaû ù~ûMê c¤ @YÔû aò§û iciýû ùjCQòö ùZùa GK eòiyðeê RYû _WòQò ù~
_êeêhu @ù_lû cjòkûcû^ue @]ôK @<û aò§û(Back Pain) ùjûA[ûGöcjòkûcû^ue @<û
aò§û _Qùe @ù^K KûeY ejòQòö ùZùa @ûi«ê RûYòaû ùijò KûeY aòhdùeö @ÁòIù_ûùeûiòiþ40 ahð ùWAñaû _ùe cjòkûu ùlZâùe @ÁòIù_ûùeûiòiþ iciýû ù\Lû~ûA[ûGö Gjò adi @ZòKâû«
ùjaû _ùe _âûd cjòkûcûù^ Gjò ùeûMùe @ûKâû« ùjûA[û«òöcjòkûue @<û, _òVò I ùaKùe ~ªYû
ùjûA[ûGö Gjû ij @]ôK icd ^AñKò Kûc Keòaû I ùMûUòG RûMûùe @]ôK icd aiò ejòaû ù~ûMê
c¤ @YÔû aò§û ùjûA[ûGö ùcûUû_Y- ùcûUû_Y c¤ @<û aò§û ùjaûe GK cêLý KûeYö cjòkûcûù^
@]ôK ùcûUû ùjaû \ßûeû VòKùe Pûfòaêfò _ûe«ò ^ûjóö ùKøYiò Kû~ðý gúNâ Keò_ûe«ò ^ûjóö G[ô_ûAñ
cjòkû @<û I @ûŒê aò§û ùjûA[ûGö aòùgh Keò aiò[ôaû icdùe ùceê\ŠKê iò]û eLôaû aiòaû
CPòZþö Gjû ijòZ _âZò\ò^ aýûdûc Keòaû CPòZþ ö EZêiâûa- cjòkûcû^u EZêiâûa aû _òeòdWþ _ûAñ
@<û aò§û ùjûA[ûGö VòKþ icdùe EZêiâûa ^ùjùf @<û aò§û ùjûA[ûG ö @^òdªòZ Rúa^ùg÷kú-
@ûc iêiÚ Rúa^ùg÷kúùe ÊûiÚýR^òZ iciýûe i¹êLú^ ùjûA[ûCö ù~còZòKò @ûcKê _âùZýK \ò^ aýûdc
Keòaû CPòZþ Kò«ê aýÉZû bòZùe @ûùc G[ô_âZò ¤û^ ù\C^ûö G ù^A ùcûUû_Y aé¡ò _ûG Gaõ @<û a§û
iciýû c¤ ù\Lû\òGö aòk´òZ Mbð]ûeY- iaê Rò^òh ù~_eò ^òŸðòÁ icd ejòQòö ùijò_eò cjòkûcû^ue
Mbð ]ûeY Keòaûe c¤ ^òŸðòÁ icd ejòQòö ~\ò cjòkûUò aòk´òZ icdùe Mbð]ûeY Kùe, Zûjûùjùf
@<û aò§òaûe cêLý KûeY ùjûA[ûGö Gjûij Mbð]ûeY icdùe @<û c¤ aò§ò[ûG ö
2022ùe ù\gùe jé\NûZ céZýê iõLýû 12.5% aé¡ò
MZ Zò^ò ahðùe ù\gùe jé\NûZ R^òZ céZýê iõLýû @ùjZêK bûùa aé¡ò _ûAQòö ^ýûg^ûf KâûAc ùeKWði aýêùeû e Z[ý
@^ê~ûdú ùKak 2022ùe jé\NûZ céZýê iõLýû 12.5% aé¡ò _ûAQòö 2022ùe ù\gùe jé\NûZùe 32 jRûe
457 RYu céZýê NUòQòö 2021ùe Gjò iõLýû 28 jRûe 413 [ôfûö 2022ùe jVûZþ céZýê (iW^þ ùW[þ) iõLýû
56,450 ejò[ôfûö 2021ùe Gjò iõLýû 50,739 [ôfûö jVûZþ céZýê aû iW^þ ùW[þe iõmû ^òeì_Y Keò NCRB
KjòQò ù~ ù~Cñ céZýêKê @ûgû Keû~ûA ^[ûG aû ~ûjû jòõiûKûŠ aýZúZ @^ý ù~ùKøYiò KûeYeê jVûZþ cûZâ KòQò cò^òUþ
c¤ùe ùjûA~ûG (C\ûjeY Êeì_ jé\NûZ I ùaâ^þ jûcùeRþ R^òZ céZýê)ö Gjò iõLýû ù\gùe aXê[ôaû ù~ûMê Zûjû
Pò«ûe KûeY _ûfUòQòö G^þiò@ûeaòe Z[ý @^ê~ûdú, 2020ùe jé\NûZùe ù\gùe 28,579 RYu céZýê NUò[ôfûö
2021ùe Gjò iõLýû 28,413Kê aé¡ò _ûA[ôfûö Kò«ê 2022ùe Gjò iõLýû 32,457Kê aé¡ò _ûAQòö Gjò Z[ý
KjêQò, Zêe« Gjûe KûeY ùLûRò Zû’e ^òeûKeY Keû~òaû Reêeúö jéZ_òŠ C_ùe Kùeû^ûe _âbûaKê iõ_ì‰ð bûùa GWÿûA
\ò@û~ûA^_ûùe ùaûfò Kêjû~ûC[ôaû ùaùk ÊûiÚý aòùghmcûù^ ùfûKuê @]ôKeê @]ôK iùPZ^ KeûAaû, ^òeûKeYe
aýaiÚû Keòaû I ^òdcòZ bûùa ÊûiÚý _eúlû C_ùe MêeêZß ù\AQ«òö jé\NûZe Gjò ]ûeûKê bûwòaûKê ^òdcòZ aýûdûc ijòZ
i«êkòZ _êÁòKe Lû\ý LûAaûKê ÊûiÚý aòùghmcûù^ _eûcgð ù\AQ«òö Zû’ijòZ c\ I ]ìc_û^eê ^òaé© ejòaûKê KjòQ«òö
Nùe Zò@ûeò Ke«ê còVû P_þ
@ûagýK iûcMâú: cA\û, iêRò, ùQ^û, Pò^ò, lúe, _ûYò, MêRêeûZò, KûRê, _òÉû
aû\ûc, còfàùcW, ùZf, ùZR_Zâ _âÉêZò _âYûkú: _â[ùc cA\û,iêRò I ùQ^ûKê
GKûVò cògûA bfbûùa PKU«êö Gjû_ùe GjûKê jûZùe ùMûf ùMûf Ke«êö
Gùa Mýûiùe KùWA aùiA ùZf _KûA Mec Ke«êö ùZf Mec ùjaû_ùe
ùi[ôùe, ùMûf ùMûf Keò eLô[ôaû P_Kê _KûA `âûG Ke«êö Cbd _ûL bfbûùa
`âûG ùjaû _ùe GK ù_äUKê KûXò \ò@«êö Kò«ê cù^ eLôùa, GjûKê c¤c @ûõPùe
`âûG Keòùaö _êYò [ùe KùWAKê Mec Ke«êö Gjû Mec ùjaû _ùe ùi[ôùe,
@Ì _ûYò I lúe Xûkò `êUû«êö Gjû `êUòaû _ùe, ùi[ôùe Pò^ò, còºùcW _KûA
Gjû ajkò@û ùjaû ~ûGñ `êUû«êö Gjò cògâY ajkò@û ùjûA @ûiòùf, ùi[ôùe
MêRêeûZò _ûCWe, ùZR_Zâ, KUû, KûRê, KUû _òÉûaû\ûc _KûA ùMûkû«êö Gjû_ùe
ùi[ôùe `âûG Keò eLô[ôaû P_þ _KûA Mýûiþ a¦ Ke«êö KòQò icd _ùe GK
ù_äUKê KûXò icÉuê _eh«êö _âÉêZ ùjûAMfû còVû P_þö ^ì@ûahðùe Nùe Zò@ûeò
K